استان زنجان در شمال غرب فلات ایران قرار داشته و قدمت آن متعلق به اواخر هزاره دوم قبل از میلاد است.
مشخصات جغرافیایی استان زنجان
استان زنجان در شمال غرب فلات ایران قرار داشته و قدمت آن متعلق به اواخر هزاره دوم قبل از میلاد است. شهر زنجان مرکز این استان کهنسال در قبل از اسلام زنگان یا زندیگان (و به معنای منسوب به کتاب زند) نام داشته که پس از استیلای اعراب به ‹‹زنجان›› تغییر یافته است . این استان از قدیم به سبب قرار گرفتن در حاشیه جاده ابریشم و راه تجاری مسیر هند و چین و اروپا دارای اهمیت خاصی بوده است .
استان براساس آخرین تقسیمات کشوری در سال 1376 و به دنبال انفکاک شهرستانهای قزوین و تاکستان دارای هفت شهرستان به نام‌های زنجان – ابهر – خرمدره – خدابنده – ایجرود – طارم و مهانشان میباشد . وسعت استان برابر 22164 کیلومتر مربع و 34/1 درصد کل کشور را شامل می‌شود . جمعیت آن براساس آخرین سرشماری در سال 1385 در حدود 260/950 نفر میباشد . استان زنجان با هفت استان همجوار است که عبارتند از : آذربایجان شرقی ، آذربایجان غربی ، همدان ، کردستان ، گیلان ، قزوین و اردبیل
زنجان
شهر زنجان ، مرکز استان زنجان در فاصله 328 کیلومتری تهران واقع شده و تابستانی معتدل و زمستانی سرد دارد . زنجان میان دو رود بزرگ ‹‹زنجانرود›› و ‹‹ سفید‌رود›› و همچنین بین کوههای انگوران و قراول قرار دارد . در کتاب ‹‹ حدود‌العالم›› (372 هجری قمری) از زنجان به عنوان شهری پر رونق و پر برکت با ساختاری منسجم یاد شده است .
زنجان شهر مقاومت و شهر انسان‌های فرهیخته و باهوش و مهمان نواز است . شهری با چشم‌انداز زیبا و موقعیت اقلیمی ویژه و بالاخره شهر دیدنی‌ها و هنرمندان .
وضعیت آب و هوایی استان
تنوع آب و هوایی این منطقه موجب ایجاد گونه های متفاوتی از ندگی جانوری دشه است . وجود گونه‌های مختلفی از حیوانات وحشی ، پرندگان مهاجر و جانوران آبزی گردشگران بسیارب را در مواقعی که شکار مجاز است ، به این منطقه جذب می‌کند . وجود چندین ناحیه بزرگ حفاظت شده و تلاش های سازمان حفاظت محیط زیست ، موجب حفاظت گونه های زیادی از حیوانات وحشی در استان گردیده است .به دلیل شرایط کوهستانی این ناحیه و تأثیرات غیرمستقیم جریانات جوی مرطوب شمال غربی ، آب و هوای استان را به دو ناحیه می توان تقسیم کرد : آب و هوای کوهستانی با زمستانی سرد و برفی و تابستانی دلپذیر ، و ناحیه طارم بالا با آب و هوای گرم و نیمه مرطوب . فصول بهار و تابستان بهترین زمان برای گذارندان اوقاف فراغت در این استان هستند . میزان بارندگی در بهار و تابستان نسبت به سایر فصول در این استان بیشتر است . پوشش گیاهی استان استان در مناطق مختلف متغییر بوده ولی در مجموع از جنکل ها و چراگاههایی با چشم‌انداز زبا تشکیل شده است . جنگل‌های استان عموماً در نواحی کوهستانی منتهی به استان گیلان قرار گرفته‌اند .
مذهب
حمداله مستوفی در کتاب نزهه‌القلوب ، مذهب مردم منطقه را در حدود سال 740 هجرب قمری ، سنی مذهب ذکر می کند . اما در دوران صفویه با حمایت صفویان از تشیع ، به تریج مذهب تشیع رواج یافته و مردم با رغبت در تحکیم مبانی اعتقادی مکتب اهل بیت کوشش نمودند .
زبان
زبان مردم زنجان ترکی آذری میباشد ولی همسایگی و نزدیکی به پایتخت باعث گرایش شدید به زبان فارسی شده است . در شمال استان ترکی خالص مخلوط با گیلکی ، در شرق ترکی متمایل به فارسی ، در جنوب‌غربی کردی ، در غرب ترکی اصیل و کامل و در جنوب استان گرایش شدید به فارسی را مشاهده می‌کنید .
رودها و چشمه‌های آب معدنی استان
از رودهای مهم استان قزل‌اوزن است و پرخروش است و از کوههای کردستان سرچشمه گرفته و پس از توقفی در پشت سد منجیل نهایتاً راهی دریای خزر می‌گردد . رودخانه مهم و باشکوه قزل‌اوزن موجب پدید آمدن مناطق گرمسیری (میکروکلیما) در حاشیه خود شده و قسمت‌هایی از منطقه را برای فعالیت‌های کشاورزی و دامداری مناسب نموده است .
از دیگررودخانه‌ها : زنجانرود ، ابهررود ، سجاس‌رود و خرارود را می‌توان نام برد . همچنین چشمه‌های آب معدنی استان عباتند از : چشمه آب گرم وننق ، چشمه آب گرم ابدال ، چشمه آب گرم گرماب و چشمه آب گرم حلب انگوران .
محصولات کشاورزی استان
محصولات عمده کشاورزی استان که اکثراً صادر هم می‌شوند عبارتند از : انجیر ، برنج ، انگور ، زردآلو ، سیب ، لوبیا ، خیار ، پیاز ، گردو ، فندق ، بادام ، زیتون ، انار و سیر .
زیتون ، انار ، برنج ، سیر و انجیر از محصولات عمده شهرستان طارم به شمار می رود .
صنایع استان
استان زنجان به دلیل محدودیت قانونی توسعه ظرفیتهای تولیدی در تهران و مرکز کشور و برخورداری از شبکه‌های زیربنایی قوی (زمین ، منابع آب ، خاک ، شبکه‌های مواصلاتی ، موقعیت استراتژیک در منطقه شمال غرب کشور ، عبور خطوط انتقال نرژی ، سرمایه‌گذاری کلان ملی و ... ) از پتانسیل قابل ملاحظه‌ای در جذب سرمایه‌گذاری بخش صنعت برخوردار می باشد .
از شرکتهای صنعتب مهم استان به چند نمونه اشاره می‌گردد :
1- گروه شرکتهای توسعه معادن روی ایران
2- ایران ترانسفو
3- پارس سوئیچ
4- ملی سرب و روی ایران
5- کالسیمین
6- مینو
7- چینی‌سازی ماهنشان و هیس
8- فرش سهند
9- پیش‌سازان لوازم خانگی ایران
10- لائی‌ساز
11- سامان شیمی
12- راهان توان
13- نخ تایر
14- بلکه شرق
15- تسکو
16- گروه صنعتی نیکو(نساجی)
17- سمان زنجان
18- سیمان خمسه (در حال ساخت)
19- پتروشیمی زنجان (در حال ساخت )
معادن استان
شهر زنجان از لحاظ تنوع معادن بسیار غنی بوده ، به طوری که در حال حاضر بالغ بر 170 اندیس و ذخایر معدنی قابل بهرهبرداری و در دست اکتشاف و یا شناسائی شده ، در استان وجود دارد که شامل : سرب و روی، براسیت ، سیلیس ، خاک‌های صنعتی ، آنتی موان ، تالک ، پرلیت ، سولفات منیزیم ، آلونیت ، منگنز ، مس ، آهن و سنگهای تزئینی (گرانیت ، مرمریت ، تراورتن ، چینی ، مرمر) و سنگهای آهکی و گچ و سنگ لاشه میباشد . هم‌اینک از نظر معادن روی ، این استان بزرگترین معادن روی خاورمیانه را در خود جای داده است و شهرک صنعتی تخصصی روی زنجان ، یکی از قطبهای صنعت روی کشور محسوب می‌گردد .
دیدنیهای استان زنجان
گردشگاههای طبیعی ، تاریخی و مذهی مهم زنجان عبارتند از :
امامزاده ابراهیم (ع) شهر زنجان
مسجد جامع(سید) شهر زنجان
مسجد خانم شهر زنجان
بازار قدیم شهر زنجان
بنای تاریخی رختشویخانه شهر زنجان
کاروانسرای سنگی شهر زنجان
حمام حاج داداش شهر زنجان
عمارت ذوالفقاری شهر زنجان
پل‌های تاریخی شهر زنجان
مرد نمکی شهر زنجان
موزه تاریخ طبیعی شهر زنجان
مجموعه تفریحی ایل‌داغی شهر زنجان
دریاچه سد تهم شهر زنجان
ارگ سلطنتی و گنب سلطانیه سلطانیه
معبد داش کسن سلطانیه
مجموعه تاریخی چلبی اوغلی سلطانیه
بقعه مولا حسن کاشی سلطانیه
چشمه شاه بلاغی سلطانیه
بقعه پیر احمد زهرنوش ابهر
امامزاده زیدالکبیر ابهر
امامزاده اسماعیل ابهر
امامزاده یحیی ، امازاده یعقوب ، امازاده قاسم صایین‌قلعه
مسجد جامع قروه قروه
بقعه قیدار نبی(ع) خدابنده
غار کتله خور خدابنده
مسجد جامع سجاس خدابنده
امام زاده سید ابراهیم (ع)
این بقعه در داخل شهر زنجان واقع شده و نسب این امامزاده که اهالی استان ارادت خاصی به آن حضرت دارند به ابراهیم بن‌موسی بن جعفر(ع) می‌رسد . بنای حرم مطهر ، جدید و به سبک چهار طاقی منطبق بر پلان قدیمی نوسازی گردیده است . تزئینات گنبد از بیرون کاشیکاری و معرق با نقوش هندسی پر کتیبه‌ای به خط ثلث در ساقه گبد و از داخل مقرنس‌کاری و گره‌سازی شده است . در کنار بقعه مسجد بزرگی بنا گردیده که هم‌اینک محل برگزاری نماز جمعه میباشد .
مسجد جامع (سید)
مسجد و مدرسه معروف به مسجد سید در قلب بافت تاریخی شهر زنجان قرار گرفته است . این مسجد از ضلعه غربی با بازار قیصریه و از ضلع شرقی با کوچه مسجد سید و از جبهه شمالی با خیابان امام و سبزه‌میدان در ارتباط است . قبل از احداث خیابان امام کنونی سر در این مسجد به فضای بازی که در مقابل دارالحکومه به عنوان میدان شهر مشهور بوده اشراف داشته است و هم‌اکنون ورودی اصلی آن محسوب می‌شود . این مجموعه به همت عبداله میرزا دارا ، پسر یازدهم فتحعلی شاه قاجار در هنگام حکمرانی در زنجان در سال 1342 هجری قمری احداث شده است .
مسجد خانم
مسجد خانم زنجان در سال 1323 هجری قمری در زمان قاجار ساخته شده است . این مسجد در خیابان امام ، کوچه فخیم‌الدوله واقع شده است و سر در جالبی با کاشی های نقش دار دارد . مناره مسجد که با آجر و کاشی سبز رنگ تزئین شده جلوه بدیعی به مسجد خانم داده است . در داخل مناره‌ها پلکان مارپیچی وجود دارد که به بالای مناره راه دارد . در سه سمت غرب و شرق و شمال مسجد حجره‌های متعددی هست که طلاب مسجد از آن استفاده می‌کنند و این حجره‌ها با کاشی های نقش دارد با طرح‌های زیبا تزئین شده است . در ساختمان مسجد از آجر سنگ‌تراش و کاشی‌های نقش‌دار استفاده شده است .
مجموعه بازار زنجان
احداث ای مجموعه در دوران آقامحمدخان قاجار آغاز و در سال 1216 هجری قمری در زمان فتحعلی شاه خاتمه یافته .و مساجد و سراها و گرمابه‌ها در سال 1324 به مجموعه اضافه شده است و مجموعه بازار قدیمی به صورت یک خط مستقیم با عنوان بازار بالا و پایین به دو قسمت شرقی و غربی تقسیم شده است . مجموعه بازار زنجان یکی از طولانی‌ترین بازارهای سرپ.شیده جهان به شمار می‌رود .
بنای رختشویخانه
بنای رختشویخانه در قلب بافت تاریخی شهر ، منطبق بر حصار قدیمی شهر در منطقه پرتراکم مسکونی موسوم به عباسقلی خان و محل معروف به گودال بابا جمال احداث شده است . زمین این بنا در سال 1347 هجری قمری توسط مرحوم علی‌اکب خان توقیفی رئیس بلدیه (شهردار) وقت شهر خریداری و توسط دو برادر به نام‌های مشهدی اکبر (معمار) و مشهدی اسماعیل (بنا) ساخته شده است . آب این رختشویخانه از قنات قلعچه میربهاءالدین تأمین گردیده و محل عمومی برای شستشوی لباس بوده است . این بنا در زمان خود به شکلی بسیار پیشرفته قسمتی از نیاز بهداشتی شهر را تأمین و به وسیله بانویی به نام معصومه خانم که کارمند بلدیه(شهرداری) بوده ، اداره می‌شده است .
کاروانسرای سنگی
این کاروانسرا در منتهی‌الیه جنوب شرقی شهر در زمان شاه عباس دوم احداث و هم‌اکنون قسمت اعظم آن از بین رفته است . نوع سقف آن از نوع پنچ و هفت است . در سال 1377 این مکان به سفره‌خانه سنتی تبدیل گردیده ، به طوری که علاوه بر ارائه امکانات پذیرائی در صبح . عصر با غذاهای سنتی در بعضی از حجره‌ها به معرفی و فروش صنایع دستی استان اقدام می‌شود .
سفره‌خانه سنتی حاج داداش
این مرکز پذیرائی که در قلب بازار قدیمی زنجان واقه است حدود یکصد سال پیش به عنوان حمام احداث گردیده و هم اینک با حفظ بافت حمام با اندکی تغییر و ایجاد تزئینات زیبای سنتی ، به عنوان سفره‌خانه محل پذیرائی این گردشگران و اهالی شهر میباشد .
عمارت ذوالفقاری
این بنا از بناهای تاریخی و با ارزش شهری است که به سبک بناهای اواخر دوران قاجار ساخته شده است . نقشه بنا ایرانی و سبک ساختمانی از بناهای گوتیک اروپا تقلید شده است . این مجموعه شامل ساختمانهای اندورنی و بیرونی بوده که با یک شبکه ارتباطی در طبقه همکف و زیر زمین با هم ارتباط داشته‌اند .
پل‌های تارخی زنجان
در جنوب شهر زنجان رودخانه بزرگی به نام زنجارود بزرگی به نام زنجانرود (زنجانچایی) جاریست که سه پل تاریخی به نام های میربهاءالدین ، سید محمد و سردار در دوره قاجاریه به موازات هم بر روی آن احداث شده است . در گذشته این سه پل ضمن ایجاد ارتباط شهر با مزارع و باغ‌های سرسبز حاشیه ، زنجان را با تعدادی از مناطق و شهرهای همجوار نیز مرتبط می‌کرده اند .
مرد نمکی
پیکره‌‌ای که بخشی از گوشت . پوست و موی و پوشاک و سایر لوازم شخصی آن سالم باقی‌مانده بود . در سال 1372 در معدن نمک چهره‌آباد پیدا شد . این پیکره که متعلق به زمانی حدود 1700 سال پیش بوده ، به دلیل امکان تجزیه آزمایشگاهی و آگاهی از وشعیت تمدنی و اوضلع اجتماعی آن زمان ، دارای اهیمت جهانی است . هم اینک بخش تاریکی از شرایط زندگی نیاکان ما در قبل از تاریخ ، با بررسی و کنکاش بر روی این مرد نمکی امکان هویدایی و ضوح یافته است .
موزه تاریخ طبیعی
این موزه در سال 1372 احداث و مورد بهرهبرداری قرار گرفته است . در این موزه گونه‌های مختلفی از حیوانات وحشی و بومی و پرندگان این منطقه به معرض تماشا گذاشته شده است .
ایل داغی
مجموعه تفریحی و گردشگری ایل داغی در دامنه تپه‌های شمالی شهر واقع شده و از تفرجگاههای مردم زنجان به شمار می‌آید . نمایشگاه بین‌المللی کاسپین ، آفی‌تئاتر تابستانی ، آب‌بند گاوازنگ و آلاچیق‌های زیبا در این مجموعه قرار دارند .
دریاچه سد تهم
دریاچه سد تهم در حدود 20 کیلومتری شهر نیز از مناطق دیدنی طبیعی زنجان میباشد .
سلطانیه
سلطانیه در 35 کیلومتری زنجان واقع شده است . مشهور است مراتع اطراف یک منطقه قدیمی و به دستور ارغون شاه ایلخان مغول بنا شده است . قبل از نامگذاری سلطانیه این منطقه با یک قلعه و برج مراقبت و دیوارهایی از سنگ سبز ساخته شده بود . گسترش بافت شهری این ناحیه پس از دوران ارغون شاه صورت گرفته و سلطان محمد خدابنده (ائلجایتو) این شهر را در سال 704 هجری به عنوان پایتخت انتخاب کرد .
گنبد سلطانیه در دوران حکومت سلطان محمد خدابنده (اولجایتو) در مدت 9 سال از تاریخ 704 الی 712 هجری قمری احداث شده است . ارتفاع این بنا که بزرگترین ساختمان آجری ایران و سومین گنبد بزرگ جهان به شمار می‌رود . 5/48 متر و قطر آن 6/25 متر میباشد . این بنا در زمان برپایی عظیم‌ترین گنبد در جهان بوده که منشأ احداث بناهای عظیمی در جهان گردیده است . کلیسای جامه مریم مقدس (سانتا ماریا) در فلورانس ایتالیا و مسجد ایا صوفیای ترکیه میباشد . مجموعه گنبد سلطانیه بنا گردیده‌اند ملهم از این گنبد باشکوه دوران ایلخانیان میباشد . مجموعه گنبد سلطانیه دارای پیچیدگی‌های فنی و تزئینات بغایت زیبا و سحر‌انگیزی است که شرح آن در منابع متعددی آمده است .
معبد داش‌کسن
این مجموعه در 10 کیلومتری جنوب‌شرقی سلطانیه ، در نزدیکی روستای ویر قرار گرفته است . داش کسن در محوطه‌ای به شکل مستطیلی ناقص به طول 400 متر و به عرض 50 تا 300 متر نقر گردیده و سه غار مصنوعی در دل سنگ کوه حفر شده که کنده کاری‌های زیبایی دارد . از نقش‌های این کنده کاری‌ها می توان به تصویر دو ازدها که در مقابل دیکدیرگ به شکل قرینه جک شده‌اند و طول هر یک 5/3 متر است . اشاره کرد و در طرفین این نقش‌ها محراب‌های زیبای نقش‌داری با طرح‌های اسلیمی ، گل و بوته ، مقرنس‌های سنگی کنده‌کاری شده‌اند . مجموعه این آثار بنا به روایتی یادگار هنرمندان چینی است که به فرمان اولجایتو از چین فراخوانده شده بودند و حاصل فرهنگ چینب است که اژدها را مظهر قدرت می‌دانند . مطالعات اخیر نشان می‌دهد که محل مزبور کاربرد آرامگاهی داشته است .
بقعه چلبی اوغلی
در پانصد متری جنوب‌غربی سلطانیه ، بر سر راه سلطایه – خدابنده ، اثر معروف بقعه چلبی اوغلی قرار گرفته است . باستان شناسان و محققان این مجموعه را به سلطان چلبی منسوب نموده و تارخ احداث بنا را سال 728 هجری قمری بیان نموده‌اند .
این مجموعه از دو بخش خانقاه و مقبره تشکیل شده است . خانقاه شامل صحن مرکزی بوده و در اضلاع غربی و شرقی آن حجرات قرار گرفته‌اند . پلان معماری این مجموعه با الهام از عقاید و مراتب صوفیه طراحی شده هر یک از فضاها با عملکردی خاص اجرا گشته است .
بقعه مولاحسن کاشی
در فاصله 5/2 کیلومتری جنوب شهر سلطانیه‌ی فعلی مقبره زیبای مولا حسن کاشی قرار گرفته است . این بقعه از بیرون دارای پلان هشت ضلعی و در داخل با ترکیب و تلفیق ایوان‌های جانبی به مربع تبدیل شده است . ایوان‌های چهارگانه در طبقه اول با دهلیز زیبایی به یکدیگر مرتبط است . حاصل این ارتباط گنبد زیبایی است که در سال 1173 هجری قمری یعنی اواخر دوره شاه طهماسب بنا شده و در مجموع با گنبد مقبره شیخ صفی‌الدین اردبیلی قابل مقایسه است .
چشمه شاه بلاغی
از تفرجگاههای طبیعی مردم منطقه سلطانیه چشمه طبیعی زیبای شاه لاغی است که با غهای اطراف آن برای گذران اوقات فراغت بسیار مناسب می باشد .
بقعه پیر احمد زهرنوش
این بقعه در منتهی‌الیه جنوب شهر ابهر قرار گرفته و شامل بقاع و محراب است که در وضعیت کلی فضاها با یکدیگر ارتباط دارند . این بقعه متعلق به مولانا قطب‌الدین احمد ابهری (متوفی به سال 577 هجری قمری) است که محل به سر بردن چهارصد صوفی و راهد و عابد و خرقه‌پوش در ابهر بوده است . با توجه به شخصیت صاحب بقعه و سبک معماری ، تاریخ این بنا را می‌توان درحد فاصل اواخر قرن ششم هجری تا اوایل قرن هشتم هجری قمری دانست . بقاع دیگر این مجموعه به استناد متون تاریخی متعلق به دو عارف بزرگ به نام های ابوبکر محمد بن عبدالله ابهری صاحب کتاب العوامل فی شرح مذهب مالک بن انس و همچنین مولانا شهاب الدین ابهری است که تا اوایل دوران صفوی در قید حیات بوده است .
امامزاده زیدالکبیر
این بنا در ضلع شرقی ابهر واقع شده . برج و گنبد آن به صورت مخروط است . سبک معماری حاکی از معماری قرن نهم هجری است شجره طیبه ایشان به امام دوم شیعیان می‌رسد .
امامزاده اسماعیل
این بقعه بنای تاریخی بسیار زیبایی است که در قسمت شمالی ابهر (شناط) واقع شده است . ساختمان آن از آجر و گنبد آن با کاشی های زیبا تزئین شده و نوشته‌های آن به خط کوفی میباشد . داخل بنا گچبری و آینه‌کاری گردیده است . تاریخ دفن این امامزاده اوایل قرن ششم هجری است . اما بنای ساختمان مربوط به قرن نهم بوده و قسمت داخلی ساختمان در سال 1324 تعمیر گردیده است . سلاله مطهر ایشان به حضرت حسین بن علی (ع) می‌رسد .
امازاده یحیی ، امامزاده یعقوب ، امازاده قاسم
مرقد این سه امامزاده در منطقه صائین‌قلعه واقع شده و محل توجه مردم محل و علاقه‌مندان اهل بیت (ع) میباشد .
مسجد جامع قروه
یکی از بناهای تاریخی ارزشمند منطقه ابهررود ، مسجد جامع قروه است . روستای قروه در کیلومتر 15 جاده ترانزیتی ابهر – تاکستان قرار دارد . معماری این روستا بسیار جالب و در خور مطالعه و معرفی بوده و قابل مقایسه با معماری(علم‌کندی) است . هنوز آثار و بقایای منازلی که در دل کوه کنده شده‌اند با منظره بدیعی خودنمایی می‌کند . در داخل این روستا مسجد جامع یکی از آثار ارزشمند دوران سلجوقی (قرن پنجم هجری قمری) جای گرفته است . این مسجد همانند سماجد دوران سلجوقی به سبک چهار طاقی ساخته شده و گنبد بسیار زیبایی بر اضلاع چهارگانه به واسطه چهار فیلپوش استوار شده است . این مسجد از آثار بسیار ارزشمند و قابل مقایسه با شبستان‌های مسجد جامع قزوین و سجاس است .
بقعه قیدار نبی
بنای بقعه متعلق به قیدار نبی از اولاد حضرت اسماعیل بن ابراهیم (ع) از پیامبران الهی است ساخنمان بنا در سال 719 احداث و گنبد بنا رد سال 751 اجرا گردیده است و گنبد این بنا در عین سادگی ، بسیار جالب و به سبک خاصی از نوع گنبدهای زنگوله‌ای است .
غار کتله خور
غارهای دیدنی استان عبارتند از غار کتله خود ، گلیجک و غار خرمنه‌سر ، غار کتله خور که از همه اینها دیدنی تر و بزرگتر است و یکی از پدیده‌های طبیعی بسیار زیبای ایران محسوب می‌شود و در 140 کیلومتری جنوب باختری زنجان قرار گرفته است . این غار از سه طبقه تشکیل شده و دارای تونل‌های فرعی ، استلاکتیت‌ها ، استلاکمیت‌ها و ستون‌های بسیار در گذرگاههای اصلی میباشد و قندیل‌های مخروطی آویزان از سقف‌ها در اثر داشتن ناخالصی‌ها ، رنگ‌های متنوع به خود گرفته‌اند و آنها که ترکیبات به مراه نداشته و یا کمتر دارند به صورت بلورهای شیشه‌ای بسیار شفاف مشاهده می‌شوند .
مسجد جامع سجاس
شهر سجاس در 12 کیلومتری شمال غربی شهرستان خدابنده قرار دارد . مسجد جامع سجاس را می توان یکی از آثار برجسته منطقه دانست . این مسجد به سبک مساجد شبستانی ساخته شده است . گنبد این مسجد که از نوع گنبدهای یک پوشش است با آجر اجرا شده و تزئینات آن منجصراً به نقش ستاره پنج بر محدود بوده که از مصالح آجری پدیدار گردیده است . این مسجد از نظر گچبری و کتیبه‌ها بسیار ارزنده و متعلق به اوایل قرن پنجم و از آثار دوره سلجوقیان است .
صنایع دستی و سوغات
چاروق دوزی
چاروق یکی از صنایع دستی بومی استان زنجان است و نوعی پای‌پوش سنتی می باشد که با استفاده از چرم گاو و نخهای ابرایشمی رنگارنگ و در انواع مختلف ، طرح توری و پرده‌بند دوخته می‌شود که ارزش فرهنگی و هنری آن هنرشناسان داخلی و خارجی را شیفته نقوش انتزاعی و اصیل خود می نماید و قدمت آن به دوره ساسانی و اوج تزئینات آن به دوره صفوی می‌رسد .
این چاروق‌ها مشخصاً زنانه بوده و استفاده از آن جنبه تشریفاتی و تفننی دارد . چاروق ها از دو قسمت کف و رویه تشکیل شده است . کف آن از چرم ظریف و رویه آن از نخهای نازک رنگی و گاهی از ابریشم است که با طرح‌ها و گونه‌های فراوان ساخت و بافته می‌شود و مناسبترین سوغات شهر به شمار می‌رود .
ملیله کاری
ملیله یکی از صنایع دستی بومی استان زنجان است . ملیله به معنای ظریف و ظریف کاری نقره که با استفاده از مفتولها و نوارهای نقره و با بکارگیری ذوق هنری به شیوه منظم و اسلمی وار و در انواع مختلف زینتی (همچون سنجاق سینه ، گردنبند ، انگشتر ) و تزئینی ( همچون پایه استکان ، سنی و غیره ) ساخته می‌شود که قدمت آن به 200 سال قبل از میلاد می‌رسد .
در زمان رضا خان تعدادی از هنرمندان زنجانی به تهران و اصفهانی کوچ کردند و این هنر ظریف را در آن شهرها رواج دادند . ساخت دسته چاقو ، سینی ، سوریس های چایخوری و شربت‌خوری و جعبه جواهرآلات بیشترین دستمایه ملیله کاران زنجانی است .
چاقوسازی
چاقو سازی یکی از صنایع دستی بومی زنجان است که با هویت آن عجین گشته و گویی نمادی از این شهر شده است . نوعی ابزار برنده که با ساتفاده از فولاد ، استیل ، آهن ، برنج ، شاخ گوزن و ... در انواع مختلف کوچک و بزرگ ساخته می‌شود و قدمت آن به دوره حکومت مغولها در زنجان می رسد . از انواع چاقوها می توان چاقوی جیبی با انواع شکلها و دسته‌ها منجمله دسته شاخ گوزن ، قلم‌تراش ، چاقوی کشاورزی و قلمه‌زنی، کاردهای آشپزخانه و چاقوهای شکاری و صحرائی ، قمه ، دشنه و قداره را نام برد .
فرش‌بافی
فرش ، گلیم و جاجیم زنجان از معروفیت خاصی برخوردارند ، فرش بافی در زنجان یکی از صنایع بسیار قدیمی است که نقش قابل توجهی در صادرات فرش ایران ایفا می‌کند ، فرش‌های صادراتی زنجان از بهترین جلوه‌های فرهنگی این استان هستند . به طوری که فرشبافان این خطه هنر و مهرات خود را در راستای تکامل هنر سرزمینشان قرار داده‌اند و از آن به عنوان منبع درآ‚د نیز استفاده می کنند . در سال بیش از 60000 تخته فرش در سراسر استان بافته می‌شود که عمده آنها مربوط به اتحادیه بافندگان فرش دستی و شرکتهای مختلف است . طرح‌هایی که در فرش زنجان استفاده می‌شود عبارتند از ، ریز ماهی ، درهم ، نقش قلتوق ، بیجار و افشار .
مسگری
مسگرب به معنی ساختن ظروف مسی است که با استفاده از ورق مسی به شیوه چکش‌کاری در دو نوع ظروف کاربردی و دکوری که روح سنتی و هنری آن تداوم بخش حیات این هنر و صنعت دستی با ارزش در استان میباشد .
مسگری از نایع دستر فراگیر و بسیار قدیمی در زنجان میباشد که در گذشته تعداد زیادی از مردم شهر به این حرفه اشتغال داشته‌اند .
دیگر صنایع دستی مرسوم در استان زنجان عبارتند از : فالگری و کاشی‌سازی ، معرق کاری ، منبت روی چوب ، نقاشی روی چرم ، جواهر سازی و تراش سنگهای قیمتی ، تراش شیشه و بافت گیوه .
